نقش دوستان در شکل‏گیری شخصیت نوجوانان
 
نظارت و کنترل بر معاشرت کودکان و نوجوانان

داشتن دوست و برقراری روابط اجتماعی بادیگران از نیازهای اساسی فرزندان بخصوص در سنین نوجوانی و جوانی است. گرچه رفیق خوب و شایسته برای کلیه طبقات مردم در تمام ادوار زندگی ارزنده و مهم است ولی برای نسل جوان اهمیت بیشتر دارد، زیرا جوانی دوره گسترش دوستیها و رفاقت با همسالان است و جوانان که در آستانه زندگی اجتماعی قرار گرفته‏اند می‏توانند به وسیله رفیق خوب و بافضیلت، شخصیت خود را تقویت کنند و استعدادهای اجتماعی خویش را به فعلیت در آورند و خود را برای فعالیتهای دامنه‏دار اجتماعی فردای خویش مهیا سازند.(1)
در این دوره از یک سو عواطف نوجوان نسبت به دوران کودکی عمق بیشتری پیدا می‏کند، دوستیهای سطحی و تصادفی دوران کودکی تبدیل به دوستیهای عمیق و انتخابی می‏شود؛ گرچه از تعداد آنها کاسته می‏شود اما بر عمق و استحکام آن افزوده می‏شود؛ از سوی دیگر، نوجوان که در پی کسب استقلال از خانواده و بزرگسالان است به طور طبیعی به گروه همسالان توجه و گرایش پیدا می‏کند. گویی پیوستن به آنها زمینه استقلال او را از بزرگسالان فراهم می‏کند و نیاز او به حمایت و همدردی که تا دیروز آن را در خانواده و در ارتباط با بزرگسالان می‏جست برآورده می‏سازد؛ علاوه بر آن، نوجوان که خود را با دنیایی تازه روبه‏رو می‏بیند و از چهار سو با
عوامل و انگیزه‏های نوظهور و ناشناخته مواجه می‏شود، احساس تنهایی می‏کند. پیوستن به گروه همسالان این احساس تنهایی او را تا اندازه‏ای برطرف می‏سازد.
این عوامل سبب می‏شوند که گرایش نوجوان به همسالان و دوستان و اثرپذیرش از آنها به بیشترین حد خود برسد.(2) به گونه‏ای که سن نوجوانی را سن رفاقت‏بازی خوانده‏اند دوست و معاشر اصولاً در جان و دل انسان اثر می‏گذارد و حتی باور و ایمان او را تحت تأثیر قرار می‏دهد (اَلْمَرءُ عَلی دینِ خلیله و قَرینه).(3)
بررسیهای علمی نشان می‏دهد که در دوره نوجوانی، اثرپذیری نوجوانان از همسالان از هر کس دیگر ـ از قبیل خانواده و معلم بیشتر است. تأثیر دوستان گاهی به حدی است که می‏تواند بر نقش و تأثیر والدین غلبه کند، حتی اگر خانواده کودک سرشار از فضیلت باشد. همچنان که در آیات قرآنی آمده و در ادب فارسی تجلی یافته است که فرزند نوح پیامبر چند صباحی با همنشینان بد نشست و برخاست کرد از بیت نبوت برید و به گمراهان پیوست.

پسر نوح با بدان بنشست
خاندان نبوتش گم شد
رسول گرامی اسلام(ص) در تمثیلی زیبا در باره تأثیر دوست و همنشین صالح می‏فرمایند:
«مَثلُ الجَلیسِ الصّالِح مَثلُ العَطّارِ اِنْ لَمْ یُعْطِکَ مِنْ عِطْرِهِ اَصابَکَ مِنْ ریحِهِ؛(4)
مثال همنشین صالح همانند عطاری است
که اگر از عطرش به تو نمی‏بخشد اما بوی عطرش به تو می‏رسد.»
معاشرتها همان گونه که عامل مصونیت اخلاقی‏اند و اثر سازنده بر روی انسان دارند، در مواردی نیز عامل فساد و انحراف می‏گردند. از این‏رو کنترل و نظارت والدین و مربیان از این جهت اهمیت ویژه دارد. والدین باید مراقب باشند که فرزندان نوجوان آنها با چه کسانی طرح دوستی ریخته و رفت و آمد دارند.
امام خمینی در باره دوستیهای کودکان و خصوصا نوجوانان حساس بوده و دقت لازم را داشته‏اند.

دکتر فاطمه طباطبایی در این راستا چنین می‏گوید:

«امام بعد از سن تکلیف بچه‏ها، بیشتر دقتشان در تعلیم و تربیت آنها بود. همیشه از ما می‏پرسیدند: آیا شما می‏دانید بچه‏تان کی از خانه بیرون می‏رود و کی می‏آید، با چه کسانی رفت و آمد می‏کند و یا چه صحبتهایی می‏کند؟»(5)
امام راحل در تمامی زمینه‏ها از جمله مسایل تربیتی دیدگاهی وسیع و پیشرفته داشتند، و حتی در جزیی‏ترین امور زندگی دقت داشته و اهل نظر بودند.
طبق بررسیهای به عمل آمده در سنین نوجوانی زمینه برای لغزشها و آلودگیها کاملاً آماده است. از این‏رو گاه ممکن است زحمات شبانه‏روزی و چندین ساله پدر و مادر که سعی کرده‏اند فرزندی پاک و بی‏آلایش تربیت کنند، به علت قرار گرفتن در محیطهای آلوده و تماس با افراد ناسالم به سرعت از بین برود، بر این اساس مراقبت خانواده در دوران نوجوانی از اهمیتی ویژه برخوردار است. متأسفانه بعضی خانواده‏ها از اهمیت چنین مراقبتهایی غافلند و یا به علت گرفتاریهای دیگر، چندان توجهی به این مسایل حیاتی از خود نشان نمی‏دهند. برخی دیگر از خانواده‏ها به فرزندان نوجوان خود اعتماد بیش از حد دارند و گمان می‏کنند که فرزند آنها از قماش دیگری است و حتی فکر خطا نیز به ذهن او خطور نمی‏کند تا چه رسد به اینکه در عمل لغزشی از او سر بزند! این خوش‏بینی افراطی ناشی از بی‏بصیرتی است. انسان هر اندازه که پاک و بی‏آلایش باشد، در معرض لغزش و خطاست؛ به ویژه در دوران نوجوانی که از تجربه و روشن‏بینی کافی برخوردار نیست. این خوش‏بینی سبب می‏شود که پدر و مادر غفلت کنند و به موقع وظایف خود را نسبت به فرزندان انجام ندهند.
نقطه مقابل این خوش‏بینی افراطی، بدبینی نسبت به فرزندان خویش است، برخی خانواده‏ها همواره نسبت به فرزندان و نوجوانان خود برخوردهای بدبینانه دارند و اعمال مراقبت از سوی آنها به صورتی است که حساسیت منفی فرزندانشان را برمی‏انگیزد و آنها را به لجاجت وا می‏دارد و چه بسا شخصیت اخلاقی آنها را مخدوش یا لگدمال کند.
اِعمال نظارت و کنترل از سوی والدین نسبت به فرزندان باید به گونه‏ای باشد که اثرات منفی به دنبال نداشته باشد و آنها احساس نکنند که والدینشان نسبت به آنها بی‏اعتمادند. در عین حال، پدر و مادر باید به نحوی فرزندان خود را متقاعد سازند که از مراقبت والدین خود بی‏نیاز نیستند
و این مراقبت ناشی از علاقه و مسؤولیتی است که خانواده در برابر فرزندان دارد. بعضی خانواده‏ها کار سخت‏گیری را به جایی می‏رسانند که فرزندان خود را از داشتن هر نوع دوست، بازمی‏دارند؛ چنین روشی درست نمی‏باشد؛ زیرا آنها فرزندانشان را از مزایای دوستی و فواید آن محروم می‏سازند. در دوره نوجوانی، نوجوان نه تنها خواهان محبت دیدن از دیگران است بلکه خود را نیازمند به محبت کردن به دیگران نیز می‏بیند. داشتن دوستان شایسته این نیاز عاطفی او را برآورده می‏سازد و او را از تنهایی ـ با تمامی عواقب زیانبارش ـ نجات می‏دهد و موجبات رشد عاطفی و اجتماعی او را فراهم می‏سازد. محروم شدن از دوستان خوب، نوجوان را منزوی، غیر اجتماعی و افسرده بار می‏آورد و برای آینده او زیانبار است. در روایات اسلامی دوست خوب به آب گوارایی تشبیه شده است که تشنگی انسان را برطرف می‏کند؛ بنابراین کافی نیست که ما فرزندان خود را از معاشرت با دوستان ناشایست منع کنیم؛ بلکه باید آنها را در یافتن دوستان خوب یاری دهیم. پدر و مادر آگاه می‏کوشند تا با فراهم کردن شرایطی، امکان انتخاب بهترین دوستان را به فرزندان خود بدهند.(6)

آیین دوست‏یابی از دیدگاه ائمه اطهار(ع)

از وظایف مهم والدین و مربیان در این
دوره نشان دادن معیارها و ضابطه‏ها و اصول دوستی و رفاقت به نوجوانان است. خصوصا این مهم باید در ابتدای دوره نوجوانی صورت گیرد زیرا به تدریج که بر سنین نوجوانی افزوده می‏شود، دوستی و رفاقت در بین نوجوانان نیز شکل می‏گیرد و از استحکام بیشتری برخوردار می‏شود و در این حالت تغییر در این دوستیها امر ساده و راحتی نخواهد بود. اولیای اسلام بهترین ضابطه‏ها و معیارها را برای انتخاب دوست و رفیق مطرح فرموده‏اند که مربیان و معلمان باید آنها را به عنوان آیین دوست‏یابی آموزش دهند.

الف: انتخاب دوست پس از آزمایش:

امام علی(ع) می‏فرمایند: «کسی که پس از آزمایش صحیح، کسی را به دوستی برگزیند، رفاقتش پایدار و مودتش استوار خواهد بود.»(7)
امام صادق(ع) می‏فرمایند: «کسی که سه بار نسبت به تو خشمگین شود و در باره‏ات به بدی سخن نگوید شایسته رفاقت است پس او را برای دوستی انتخاب کن.»(8)

ب: نگه داشتن حدود دامنه دوستی:

امام علی(ع) می‏فرمایند: «با دوست مورد علاقه‏ات با مدارا و با حفظ جهات مصلحت اظهار دوستی کن شاید که او روزی دشمن تو شود و به مخالفت با تو برخیزد و نیز در اظهار بی‏مهری نسبت به کسی که مورد خشم تو قرار گرفته مدارا کن چه ممکن است روزی تیرگی از
میان برود و او مورد علاقه و محبت تو واقع شود.»(9)
امام صادق(ع) می‏فرمایند: «دوست خود را از اسرار زندگی‏ات آگاه مکن، آن اسراری که به فرض دشمن شدن او با تو بدان زیان نمی‏رساند، زیرا دوست کنونی ممکن است روزی دشمن تو گردد و اسرار تو را فاش سازد.»(10)

ج: شرایط دوست خوب:

امام صادق(ع) می‏فرمایند: «دوستی و رفاقت حدودی دارد کسی که واجد تمام آن حدود نیست او دوست کامل نیست و آن کس که دارای هیچ یک از آن حدود نیست اساسا دوست نیست: اول آنکه، ظاهر و باطن رفیق تو نسبت به تو یکسان باشد. دوم آنکه، زیبایی و آبرویی تو را جمال خود ببیند و نازیبایی و زشتی خود ببیند. سوم آنکه، دست یافتن به مال یا رسیدن به مقام، روش دوستان او را نسبت به تو تغییر ندهد. چهارم، در زمینه رفاقت از آنچه و هر چه در اختیار دارد و نسبت به تو کوتاهی نکند. پنجم آنکه، تو را در مواقع آلام و مصایب تنها نگذارد.»(11)

د: انواع دوست بد:

امام صادق(ع) می‏فرمایند: «از رفاقت و همبستگی سه گروه بر حذر باش: خائن و ستمکار و سخن‏چین. کسی که روزی به نفع تو خیانت کند روز دیگر به ضرر تو خیانت خواهد کرد. کسی که برای تو به دیگری ستم می‏نماید
طولی نمی‏کشد که به خود تو ستم نماید و کسی که از دیگران نزد تو نمامی می‏کند به زودی از تو نزد دیگران نمامی خواهد کرد.»(12)
امام علی(ع) می‏فرمایند: «کسی که روزی برای فضیلتی که در تو نیست به دروغ از تو تعریف می‏کند سزاوار است که روز دیگر برای صفت بدی که در تو نیست، تو را مذمت کند.»(13)
حضرت سجاد(ع) به فرزندش امام باقر(ع) می‏فرماید: «ای فرزندم از رفاقت با احمق پرهیز کن چه او هنگامی که اراده می‏کندبه نفع تو قدمی بردارد بر اثر حماقت و نادانی مایه زیان و ضرر تو می‏شود.»(14)

وظیفه والدین نسبت به دوستیهای کودکان و نوجوانان

* والدین و مربیان باید اقتضای روحی و روانی دوران جوانی را برای جوانان توضیح داده و تشریح کنند و آنان را به وضع روحی و روانی‏شان آگاه سازند، اگر بتوانند خطر رفقای ناصالح و ضرر تندروی در رفاقت را به جوانان بفهمانند و با منطقی مستدل و خیرخواهانه آنان را از رفاقت با افراد ناصالح و خلافکار و افراط در دوستی بر حذر دارند، توانسته‏اند وظیفه خویش را نسبت به آنها در مورد انتخاب دوست انجام دهند و از این راه موجبات خوشبختی و سعادتشان را فراهم سازند.(15)
* والدین آگاه می‏کوشند تا با فراهم کردن شرایطی، امکان انتخاب بهترین دوستان را به فرزندان خود بدهند و به طور مستقیم و غیر
مستقیم آنها را با معیارهای صحیح انتخاب دوست آشنا سازند؛ خطرات دوستیهای نامناسب را در قالب وقایع و حکایات و تشویق به مطالعه کتاب و غیره به طور مستقیم به او یادآوری و آموزش دهند تا کمبود تجربه او را بدین وسیله تا اندازه‏ای جبران کنند.(16)
* والدین باید زمینه و بستر مناسبی را برای دوستان خوب فراهم نمایند، مثلاً روابط دوستانه یا خانوادگی یا شغلی والدین با افراد خاص، محله‏ای که برای زندگی خود انتخاب می‏کنند و مدرسه‏ای که فرزندان را در آن نام‏نویسی می‏نمایند و جاهایی که برای گردش و تفریح و ... می‏روند، همه این موارد هدفدار و جهت‏دار باشد، چون این گونه مجالس در شکل دادن به دوستیهای کودکان و نوجوانان با افراد معین مؤثر است.
* والدین به نحوی که فرزندان خود را حساس و بدبین نکنند مراقب نشست و برخاست او باشند و اگر تشخیص دادند که یکی از معاشران او اهلیت تربیتی و اجتماعی ندارد، زمینه قطع ارتباط او را فراهم سازند و در صورت نیاز از همفکری و کمک افرادی که مورد احترام و وثوق فرزند می‏باشند برای تأثیرگذاری بر تصمیم وی استفاده کنند.(17)
* والدین به فرزندان خود معیار بدهند و آنان را با خصوصیات و ویژگیهای دوست خوب و بد آشنا سازند و در جلسات خانوادگی و جشنها و مراسم مواظب باشند که فرزندان در دام دوستان ناباب گرفتار نشوند.(18)
* والدین وقتی متوجه شدند فرزندشان دوست نابابی دارد سعی نمایند با مشورت با مشاور، برخوردی صحیح، منطقی، مستدل و دوستانه داشته و از برخوردهای لحظه‏ای، تند و غیر منطقی خودداری نمایند.
* والدین زمینه‏ای را فراهم سازند تا نوجوانان آنان با دوستان و معاشران مذهبی و تربیت‏یافته همدم و مأنوس شوند و زمانی که دارای دوستان خوبی هستند به طور غیر مستقیم زمینه استمرار و ادامه دوستی آنان را فراهم نمایند.

پیامها و نتایج

* نیاز به دوست از نیازهای اساسی نوجوانان است، داشتن دوستان خوب برای جوانان اهمیت ویژه‏ای دارد و می‏توانند از این طریق شخصیت خود را تقویت و استعدادهای اجتماعی خود را به فعلیت در آورده و زمینه استقلال خود از والدین و سایر بزرگسالان را فراهم آورند.
* در دوره نوجوانی گروه همسالان بیشترین تأثیر را دارند، حتی از والدین و معلمین تأثیرشان بیشتر است.
* در ارتباط با محدودیت و یا آزادی دادن به نوجوانان نباید افراط و تفریط داشته باشیم، اعتدال در این رابطه بهترین شیوه است.
* والدین ضمن اینکه فرزندان خود را از معاشرت با دوستان ناشایست منع می‏کنند، آنها را در یافتن دوست خوب کمک کنند، در این زمینه شرایط و امکانات لازم را فراهم آورند.
* در سنین نوجوانی وظیفه والدین است که به صورت غیر محسوس، عاقلانه و منطقی بر رفت و آمدهای نوجوانان نظارت و کنترل داشته باشند.
* والدین و مربیان معیارهایی که اسلام برای انتخاب دوست بیان کرده، به فرزندانشان آموزش دهند.
* والدین نسبت به وظایف خویش در قبال کودکان و نوجوانان آگاه باشند و با آگاهی و درایت زمینه رشد و بالندگی فرزندانشان را فراهم سازند.
* امام خمینی با توجه به نیازهای نوجوانان و تأثیری که دوستان در این سن دارند به والدین سفارش و تأکید می‏کنند که بر رفت و آمد آنان نظارت و کنترل بیشتری داشته باشند.

پی نوشتها :

1 ـ تعلیم و تربیت اسلامی (مبانی و روشها)، ص65 ـ 64.
2 ـ راهنمای پدران و مادران، ج1، ص95.
3 ـ وسائل الشیعه، ج4، ص207.
4 ـ امثال قرآن، ص124.
5 ـ پا به پای آفتاب، ج1، ص191.
6 ـ راهنمای پدران و مادران، ج1، ص98 ـ 97.
7 ـ غررالحکم، ص659.
8 ـ تاریخ یعقوبی، ص97.
9 ـ تحف‏العقول، ص201.
10 ـ امالی صدوق، ص397.
11 ـ همان.
12 ـ تحف‏العقول، ص386.
13 ـ غررالحکم، ص671.
14 ـ روان‏شناسی تربیتی، ص174، به نقل از تحف‏العقول، ص286.
15 ـ تعلیم و تربیت اسلامی (مبانی و روشها)، ص65.
16 ـ راهنمای پدران و مادران، ج1، ص98.
17 ـ نگاهی به نقشهای تربیتی خانه و مدرسه، ص51.
18 ـ همان، ص50

منابع:
* شکوهی یکتا، محسن، تعلیم و تربیت اسلامی (مبانی و روشها)، دفتر تحقیقات و برنامه‏ریزی و تألیف کتب درسی، 1370.
* سادات، محمدعلی، راهنمای پدران و مادران، ج1، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371.
* ستوده، امیررضا، پا به پای آفتاب، گفته‏ها و ناگفته‏ها از زندگی امام خمینی، ج1، نشر پنجره، 1373.
* کرمی نوری، رضا، مرادی، علیرضا، روان‏شناسی تربیتی، دفتر تألیف کتب درسی (مراکز تربیت معلم)، 1370.
* زرهانی، سیداحمد، تاجیک اسماعیلی، عزیزاللّه‏، نگاهی به نقشهای تربیتی خانه و مدرسه، انتشارات انجمن اولیا و مربیان، 1373

پیام زن -> آذر 1380، شماره 117